Beeldenstorm

Onze geschiedenis is als een draaiende puber op de achterste rij van het klaslokaal – het lijkt wel of ze voortdurend moet worden rechtgezet. Waar men er vroeger geen been in zag om een sappige draak of een schone waternimf in ’s lands historieblaân op te voeren, is er in de hedendaagse geschiedschrijving geen plaats meer voor heldenlegenden en romantiek. Een voor een sneuvelen lang ingeburgerde denkbeelden onder de Donarshamer van de moderne historicus. Napoleon was geen onderdeurtje, Edison niet de man die de gloeilamp uitvond, Columbus niet de eerste die voet aan wal in Amerika zette (en het is slechts een kwestie van tijd voor men ontdekt dat de Slag bij Nieuwpoort in werkelijkheid op de Ginkelse Heide plaatsvond).

Myth busting is populairder dan ooit, en dat is natuurlijk niet voor niets. Geschiedenis is een machtig wapen. Zo worden de fictieve antisemitische Protocollen van de wijzen van Sion (1903) ruim honderd jaar na dato nog altijd massaal als authentiek gedachtegoed geciteerd in pro-Palestijnse kringen en rechtvaardigt de Russische president Poetin zijn Oekraïense invasie met eeuwenoude stichtingsmythes.

Een historische misser is zo gemaakt – ook als je een huisvrouw op Facebook bent en slechts een stukje positiviteit met de wereld wilt delen. U kent ze wel: de zwoele zonsondergangsfoto’s met een inspirerende spreuk erop. 'Iedereen is genie - maar als je een vis beoordeeld op zijn vermogen om in een boom te klimmen, zal hij zijn leven lang blijven geloven dat hij een nietsnut is.' Was getekend: Albert Einstein.

Nou ja, niet dus.

Al sinds het paradijs worden uitspraken van anderen – met duivelse opzet of in onopzettelijke onwetendheid – volop verdraaid, in een onjuiste context aangehaald of abusievelijk aan een ander toegeschreven. Vooral dat laatste is een onuitroeibaar euvel bij spitsvondige citaten of geliefde tegeltjeswijsheden. Het motto 'Meedoen is belangrijker dan winnen' zou bijvoorbeeld bedacht zijn door de organisator van de eerste moderne Olympische Spelen, maar komt in werkelijkheid uit de preek van een Anglicaanse bisschop. Einsteins meest gedeelde uitspraken over de sterrenhemel, de klimmende vis en het herhalen van fouten blijken bij nader onderzoek afkomstig van de filosoof Immanuel Kant, een Amerikaanse sociologieprofessor en een brochure van Anonieme Alcoholisten.

Ook andere klassiekers blijven niet gespaard. Zo sprak Sherlock Holmes nergens de legendarische woorden ‘Elementary, my dear Watson’. Marie Antoinette heeft nooit gesuggereerd dat het volk ‘dan maar cake moest eten.’ Pippi Langkous zei nimmer: ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan’. En toen Galileo Galilei wegens zijn theorieën over het zonnestelsel voor de Inquisitie verscheen, deed hij vermoedelijk het enige verstandige wat hij kon doen: hij zweeg.

De waarheid moet zegevieren. Toch valt er op een historische beeldenstorm ook wel wat af te dingen. Wie niet oppast, dreigt met één bijlslag niet slechts een onjuist citaat, een wijdverspreide legende of een verguisde zeeheld van zijn sokkel te slaan, maar ook vier of vijf eeuwen aan geschiedschrijving de vergetelheid in te maaien.

Niet elke mythe hoeft met veel bombarie van zijn betovering te worden verlost. In sommige gevallen moet een visie of vertelling ook naast de historische feiten kunnen blijven bestaan: omdat ze zelf een deel van de historie is geworden.

Vertrouwde verhalen zijn bovendien vaak vervlochten met eigen herinneringen. Het onderuitschoffelen van oude waar- en wijsheden raakt veel mensen in het hart. Wie een misvatting wil corrigeren, moet dan ook niet verwonderd of verbolgen zijn als het collectieve geheugen hem ervan tracht te overtuigen dat de geschiedenis in steen staat gehouwen en dat aan haar niet te tornen valt. Soms is het rechtzetten van de historie enkel een zachtjes in jezelf mompelen: ‘En toch draait zij…’

Deze tekst is eerder verschenen in het RDMagazine van 6 januari 2024