Antimakassar

Taal is een Turks tapijt: we zijn er allemaal wel eens over gestruikeld. Zelfs wie zich als een limbodanser tussen spelfouten, stigma’s en stereotypen door probeert te wurmen, slaat soms de plank nog mis. Zo beschikt de automatische tekstcorrectie van Microsoft Word sinds kort over de mogelijkheid om een tekst te controleren op inclusie van genderneutraliteit, handicaps en seksuele oriëntatie, maar kent na dertig jaar nog altijd het woord ‘ellebogen’ niet (probeert u ’t maar). Vóór de tijd dat tekstverwerkers ons fijntjes op onze linguïstische missers wezen, waren we aangewezen op eigen inzicht, vage herinneringen aan kofschepen en fokschapen én het gezag van Neêrlands bekendste corpulente heer: de Dikke van Dale. Al meer dan honderdvijftig jaar ziet deze autoriteit erop toe dat we onze datejes en theetjes volgens de regels der kunst spellen, uitleggen, verveelvoudigen en belidwoorden. Daarmee is Van Dale overigens niet het oudste woordenboek van ons land: die eer gaat naar een glossarium Middelnederlands-Latijn uit 1240, dat trefwoorden bevat zoals ‘bedehus’, ‘niesen’ en – jawel – ‘ellenboghe’. Woordenboeken zijn een spiegel van de samenleving. Ze zijn dan ook niet alleen nuttig bij het natrekken van de juiste betekenis of spellingswijze, maar ook bijzonder instructief bij het verbreden van je blik op de wereld. Zelf breng ik op regenachtige middagen graag een leerzaam kwartiertje door met een encyclopedische dictionaire uit 1914, waarin men bijvoorbeeld een lemma aantreft als ‘lamoenberrieboombout’ (u weet wel, ‘bout, waarmee de lamoenberrieboom wordt vastgezet’).

Het woord ‘encyclopedie’ betekent letterlijk ‘afgerond totaal van kennis’. Met de opkomst van Wikipedia lijkt deze term meer dan ooit gerechtvaardigd. Of je nu wilt weten hoeveel vliegtuigen de luchtmacht van Haile Selassie telde tijdens de Tweede Italiaans-Ethiopische oorlog (dertien) of hoeveel bezoekers het jaarlijkse Dorpsfeest Hoogland trekt (dertigduizend), een encyclopedie geeft je het gevoel dat alle antwoorden op het mysterie van het bestaan slechts een muisklik van je verwijderd zijn. Toch is het, meen ik, geen toeval dat in de term ‘encyclopedie’ ook het woord ‘cycloop’ ligt opgesloten. Onze kennis is een reus met slechts één oog, en dat kijkt door de onvermijdelijke monocle van de tijd. Zowel encyclopedieën als woordenboeken zijn altijd een reflectie van de eeuw waarin we leven. Niets maakt dat beter duidelijk dan de Van Dale Woord-van-het-Jaar-verkiezing, waarvoor sinds deze week weer gestemd kan worden. Het Woord van het Jaar zegt iets over wat Nederland bezighoudt op maatschappelijk, economisch of cultureel vlak. Sommige van deze woorden gebruiken we jaren later nog steeds, zoals ‘klimaatneutraal’ en ‘selfie’: termen die inmiddels zo ingeburgerd zijn dat we ons nauwelijks meer kunnen voorstellen het ooit zonder gesteld te hebben. De meeste winnaars zijn echter te specifiek om een permanente plek in ons taalregister te claimen. (Ik kan me persoonlijk in ieder geval de laatste keer niet herinneren dat ik het woord ‘blokkeerfries’ in de rij voor de kassa heb laten vallen.)

De Woord-van-het-Jaar-verkiezing laat – met opzet – zien hoe onze taal de tijd tekent en andersom. Soms verdwijnen van lieverlee woorden voor dingen die we nog steeds kennen, zoals antimakassar (het kleedje over de hoofdsteun van een (vliegtuig)stoel); soms verdwijnen de dingen, maar blijven de woorden, zoals ‘loodgieter’. Uiteraard gaat ook de automatische tekstcorrectie hierin met zijn tijd mee. ‘Covid’ en ‘AstraZeneca’ zijn in Office inmiddels geaccepteerde woorden, ‘guichelaar’ en ‘venijngeving’ al een tijdje niet meer. Andere termen worden door Word goed gerekend terwijl ze niet langer in hun oorspronkelijke betekenis worden gebruikt. Zo hoeft een vrouw met stiletto’s anno 2022 niet automatisch meer een moordlustige madam te zijn. Wat natuurlijk niet wegneemt dat er nog altijd een significant verschil bestaat tussen dameshakken en dames hakken. Maar dat zal de spellingscontrole dan weer een worst wezen.

Deze tekst is eerder verschenen in het RDMagazine van 10 december 2022